อิศรญาณภาษิต

อิศรญาณภาษิต

ความเป็นมา

         

            อิศรญาณภาษิตเรียกอีกอย่างว่า “เพลงยาวอิศรญาณ” เป็นพระนิพนธ์ของหม่อมเจ้าอิศรญาณ ซึ่งเล่ากันว่าเป็นผู้มีพระจริตไม่ปกติ ครั้งหนึ่งพระองค์ได้ทำสิ่งวิปริตไปแล้วพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ตรับริภาษว่าเป็นบ้า ทำให้ใครๆ ก็พากันเห็นด้วยกับพระราชดำรัสนั้น ด้วยความน้อยพระทัยของหม่อมเจ้าอิศรญาณจึงทรงนิพนธ์เพลงยาวฉบับนี้ขึ้น มีผู้สันนิษฐานว่าอิศรญาณภาษิตนี้ ไม่ใช่พระนิพนธ์ของหม่อมเจ้าอิศรญาณแต่เพียงผู้เดียว หากแต่ทรงนิพนธ์ไว้เพียงตอนแรกเท่านั้น กล่าวคือ สันนิษฐานว่าทรงนิพนธ์ถึงวรรคว่า “ปุถุชนรักกับชังไม่ยั่งยืน” ซึ่งมีลีลาการแต่งไว้ด้วยน้ำเสียงเหน็บแนมประชดประชันอย่างรุนแรง ชัดเจนส่วนที่เหลือเป็นของผู้อื่นแต่งต่อ โดยเป็นการสอนเรื่องทั่วๆ ไป มีลีลาหรือท่วงทำนองแบบเรียบๆ มุ่งสั่งสอนตามปกติของผู้มีประสบการณ์ในเรื่องต่างๆ ซึ่งได้นำมาเรียบเรียงไว้ทั้งหมด

ประวัติผู้แต่ง

         

            หม่อมเจ้าอิศรญาณ(ไม่ทราบพระนาม เดิม)เป็นโอรสในพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมหลวงมหิศวรินทรามเรศ พระองค์ทรงผนวชที่วัดบวรนิเวศ ได้พระนามฉายาว่า อิสสรญาโณ มีพระชนม์ชีพอยู่ในช่วงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

ลักษณะคำประพันธ์

          กลอนเพลงยาว ซึ่งขึ้นต้นด้วยวรรคสดับ(มีชื่อเรียกอีกอย่างหนึ่งว่าเพลงยาวอิศรญาณหรือภาษิตอิศรญาณ)

จุดประสงค์

๑. เพื่อสั่งสอน

๒. เพื่อเตือนใจให้คิดก่อนที่จะทำสิ่งใด

๓. สอนเกี่ยวกับการปฏิบัติตนต่อผู้อื่นในสังคมให้อยู่ร่วมกันได้อย่างมีความสุข

เนื้อหา

             อิศรญาณภาษิตมีเนื้อหาที่เป็นคำสั่ง สอนแบบเตือนสติ และแนะนำเกี่ยวกับการประพฤติปฏิบัติให้เป็นที่พอใจของผู้อื่น โดยเฉพาะผู้ที่มีอำนาจมากกว่า สอนว่าควรจะทำอย่างไรจึงจะอยู่ในสังคมได้โดยปราศจากภัยแก่ตน ทำอย่างไรจึงจะประสบความสำเร็จสมหวังบางตอนก็เน้นเรื่องการเห็นคุณค่าและ ความสำคัญของผู้อื่นโดยไม่สบประมาทหรือดูแคลนกัน โดยทั้งนี้การสอนบางครั้งอาจเป็นการบอกตรงๆ หรือบางครั้งก็สอนโดยคำประชดประชันเหน็บแนม เนื้อหาส่วนใหญ่จะสั่งสอนให้คนมีปัญญา ไม่หลงใหลกับคำเยินยอ สอนให้รู้จักคิดไตร่ตรองก่อนพูด รู้จักเคารพผู้อาวุโส รู้จักทำตามที่ผู้ใหญ่แนะนำรู้จักกตัญญูผู้ใหญ่

อิศรญาณภาษิต

อิศรญาณชาญกลอนอักษรสาร 
เทศนาคำไทยให้เป็นทาน                                                                
โดยตำนานศุภอรรถสวัสดี   
สำหรับคนเจือจิตจริตเขลา                                                 
 ด้วยมัวเมาโมห์มากในซากผี
ต้องหาม้ามโนมัยใหญ่ยาวรี                                                           
 สำหรับขี่เป็นม้าอาชาไนย   
ชายข้าวเปลือกหญิงข้าวสารโบราณว่า                                  
 นํ้าพึ่งเรือเสือพึ่งป่าอัชฌาสัย           
เราก็จิตคิดดูเล่าเขาก็ใจ                                                               
  รักกันไว้ดีกว่าชังระวังการ   
ผู้ใดดีดีต่ออย่าก่อกิจ                                                         
ผู้ใดผิดผ่อนพักอย่าหักหาญ
สิบดีก็ไม่ถึงกับกึ่งพาล                                                                  
 เป็นชายชาญอย่าเพ่อคาดประมาทชาย                      
รักสั้นนั้นให้รู้อยู่เพียงสั้น                                                    
 รักยาวนั้นอย่าให้เยิ่นเกินกฎหมาย     
มิใช่ตายแต่เขาเราก็ตาย                                                                
 แหงนดูฟ้าอย่าให้อายแก่เทวดา        
อย่าดูถูกบุญกรรมว่าทำน้อย                                               
 น้ำตาลย้อยมากเมื่อไรได้หนักหนา     

อย่านอนเปล่าเอากระจกยกออกมา                                                   
ส่องดูหน้าเสียทีหนึ่งแล้วจึงนอน       
เห็นตอหลักปักขวางหนทางอยู่                                           
 พิเคราะห์ดูควรทึ้งแล้วจึงถอน          
เห็นเต็มตาแล้วอย่าอยากเป็นปากบอน                                              
 ตรองเสียก่อนจึงค่อยทำกรรมทั้งมวล 
ค่อยดำเนินตามไต่ผู้ไปหน้า                                                 
ใจความว่าผู้มีคุณอย่าหุนหวน          
เอาหลังตากแดดเป็นนิจคิดคำนวณ                                                 
  รู้ถี่ถ้วนจึงสบายเมื่อปลายมือ           
เพชรอย่างดีมีค่าราคายิ่ง                                                   
 ส่งให้ลิงจะรู้ค่าราคาหรือ     
ต่อผู้ดีมีปัญญาจึงหารือ                                                                 
 ให้เขาลือเสียว่าชายนี้ขายเพชร        
ของสิ่งใดเจ้าว่างามต้องตามเจ้า                                          
 ใครเลยเล่าจะไม่งามตามเสด็จ         
จำไว้ทุกสิ่งจริงหรือเท็จ                                                                 
 พริกไทยเม็ดนิดเดียวเคี้ยวยังร้อน      
เกิดเป็นคนเชิงดูให้รู้เท่า                                                     
ใจของเราไม่สอนใจใครจะสอน        
อยากใช้เขาเราต้องก้มประนมกร                                                     
 ใครเลยห่อนจะว่าตัวเป็นวัวมอ         
เป็นบ้าจี้นิยมชมว่าเอก                                                     
 คนโหยกเหยกรักษาลำบากหมอ       
อันยศศักดิ์มิใช่เหล้าเมาแต่พอ                                                          
ถ้าเขายอเหมือนอย่างเกาให้เราคัน    
บ้างโลดเล่นเต้นรำทำเป็นเจ้า                                              
 เป็นไรเขาไม่จับผิดคิดดูขัน 
ผีมันหลอกช่างผีตามทีมัน                                                               
คนเหมือนกันหลอกกันเองกลัวเกรงนัก          
สูงอย่าให้สูงกว่าฐานนานไปล้ม                                           
 จะเรียนคมเรียนเถิดอย่าเปิดฝัก        
คนสามขามีปัญญาหาไว้ทัก                                                          
  ที่ไหนหลักแหลมคำจงจำเอา           
เดินตามรอยผู้ใหญ่หมาไม่กัด                                              
 ไปพูดขัดเขาทำไมขัดใจเขา 
ใครทำตึงแล้วหย่อนผ่อนลงเอา                                                        
นักเลงเก่าเขาไม่หาญราญนักเลง      
เป็นผู้หญิงแม่ม่ายที่ไร้ผัว                                                   
 ชายมักยั่วทำเลียบเทียบข่มเหง        
ไฟไหม้ยังไม่เหมือนคนที่จนเอง                                                         
ทำอวดเก่งกับขื่อคาว่ากระไร           
อันเสาหินแปดศอกตอกเป็นหลัก                                        
 ไปมาผลักบ่อยเข้าเสายังไหว           
จงฟังหูไว้หูคอยดูไป                                                                      
เชื่อน้ำใจดีกว่าอย่าเชื่อยุ    
หญิงเรียกแม่ชายเรียกพ่อยอไว้ใช้                                        
 มันชอบใจข้างปลอบไม่ชอบดุ         
ที่ห่างปิดที่ชิดไชให้ทะลุ                                                                 
 คนจักษุเหล่หลิ่วไพล่พลิ้วพลิก                     
 เอาปลาหมอเป็นครูดูปลาหมอ                                            
บนบกหนออุตส่าห์เสือกกระเดือกกระดิก
เขาย่อมว่าฆ่าควายเสียดายพริก                                                       
รักหยอกหยิกยับทั้งตัวอย่ากลัวเล็บ   
มิใช่เนื้อเอาเป็นเนื้อก็เหลือปลํ้า                                            
แต่หนามตำเข้าสักนิดกรีดยังเจ็บ      
อันโลภลาภบาปหนาตัณหาเย็บ                                                      
  เมียรู้เก็บผัวรู้ทำพาจำเริญ   
ถึงรู้จริงนิ่งไว้อย่าไขรู้                                                       
  เต็มที่ครู่เดียวเท่านั้นเขาสรรเสริญ     
ไม่ควรกํ้าเกินหน้าก็อย่าเกิน                                                            
อย่าเพลิดเพลินคนชังนักคนรักน้อย   
วาสนาไม่คู่เคียงเถียงเขายาก                                               
 ถึงมีปากมีเสียงเปล่าเหมือนเต่าหอย  
ผีเรือนตัวไม่ดีผีอื่นพลอย                                                               
 พูดพล่อยพล่อยไม่ดีปากขี้ริ้ว           
แต่ไม้ไผ่อันหนึ่งตันอันหนึ่งแขวะ                                          
สีแหยะแหยะตอกตะบันเป็นควันฉิว  
ช้างถีบอย่าว่าเล่นกระเด็นปลิว                                                      
  แรงหรือหิวชั่งใจดูจะสู้ช้าง  
ล้องูเห่าเล่นก็ได้ใจกล้ากล้า                                                 
แต่ว่าอย่ายักเยื้องเข้าเบื้องหาง        
ตัวว่องไวในทำนองคล่องท่าทาง                                                      
 ตบหัวผางเดียวม้วนจึงควรล้อ         
ถึงเพื่อนฝูงที่ชอบพอขอกันได้                                             
 ถ้าแม้ให้เสียทุกคนกลัวคนขอ          
พ่อแม่เลี้ยงปิดปกเป็นกกกอ                                                           
จนแล้วหนอเหมือนเปรตเหตุด้วยจน  
ถึงบุญมีไม่ประกอบชอบไม่ได้                                              
ต้องอาศัยคิดดีจึงมีผล       
บุญหาไม่แล้วอย่าได้ทะนงตน                                                          

ปุถุชนรักกับชังไม่ยั่งยืน[๑]  

นางสาววิชุดา ผาทอง

คณะครุศาสตร์ สาขาวิชาภาษาไทย

 มหาวิทยาลัยกาฬสินธุ์